Ga direct naar de content
Bestuur en samenleving
Slavernij en gedwongen arbeid

Dubois, de Javamens en het land van herkomst

Van onze redactie, 10 september 2024Eind negentiende eeuw zoekt de Nederlandse arts Eugène Dubois op Java gericht naar de missing link tussen aap en mens. Als aanhanger van de evolutietheorie van Darwin is hij er vast van overtuigd dat de mens van de aap afstamt en hij wil dat graag bewijzen aan de hand van fossielen. Hij vindt inderdaad een kies, een dijbeen en een schedelkap van zo’n tussenvorm. Hij doopt deze soort de Pithecanthropus erectus of Javamens. Over de vondsten woedt al tijden een debat: kunnen deze natuurobjecten in Leiden blijven of horen ze thuis in een museum in het land van herkomst, Indonesië?

Dubois gaat naar Sumatra

De Limburgse is op jonge leeftijd al geïnteresseerd in de evolutie van de mens. Na zijn studie in Amsterdam doet hij vergelijkend anatomisch onderzoek. Toch blijft het raadsel van de oorsprong van de mens hem boeien. Darwin zelf vermoedt dat de eerste mens in een warm klimaat als de tropen leefde, omdat bij de evolutie van aapachtige tot mens de vacht grotendeels is verdwenen. Dubois wil daarom in Nederlands-Indië gericht op zoek naar fossielen die deze evolutie kunnen bevestigen. De Nederlandse regering weigert een expeditie te bekostigen zodat Dubois besluit als arts dienst te nemen in het koloniale leger. Op die manier kan hij toch naar de tropen reizen. Hij wordt geplaatst in het ziekenhuis van . Om te kunnen zoeken naar fossielen wordt hij op eigen verzoek overgeplaatst naar . In deze omgeving vindt hij inderdaad een grote hoeveelheid fossielen. Door dit succes wordt hij vrijgesteld van zijn medische verplichtingen en kan hij zich volledig richten op zijn onderzoek.

Onderdeel van de Canon van Nederland

Meer succes op Java

De fossielen die Dubois vindt op Sumatra zijn relatief jong. Hij besluit zijn geluk te beproeven op Java. Daar waren al fossiele zoogdieren gevonden, onder andere door de beroemde Javaanse kunstenaar . Met kennis van de lokale bevolking laat hij in 1890-1891 opgravingen verrichten in de buurt van Trinil, aan de Solo-rivier. Onder toezicht van twee legerofficieren wordt het daadwerkelijke graafwerk gedaan door tientallen dwangarbeiders. Op de veranda van zijn huis bestudeert Dubois de vondsten.
In september 1891 wordt een fossiel schedeldak gevonden. Dubois denkt aanvankelijk dat het van een chimpansee is. Een jaar later wordt ook een dijbeen ontdekt en wordt het duidelijk dat het om een dier gaat dat rechtop liep en niet in bomen leefde. In 1893 raakt hij ervan overtuigd dat de fossielen niet van een mensachtige aap, maar een aapachtige mens zijn, de ontbrekende evolutionaire schakel waar hij naar op zoek is geweest. Hij publiceert zijn vondst in 1894 onder de naam Javamens of Pithecanthropus erectus (later wordt de Javamens gerekend tot de Homo erectus).

Indonesië wil de Javamens terug

In 2020 adviseert de 'Commissie teruggave koloniale collecties' om Indonesisch erfgoed dat naar Nederland is overgebracht, weer terug te geven. In de eerste plaats wordt gedacht aan kunsthistorische objecten, maar in het rapport ‘Koloniale collecties en erkenning van onrecht’ wordt ook de collectie Dubois met name genoemd. Deze collectie, die bewaart wordt in museum Naturalis in Leiden, bevat niet alleen de resten van de Javamens, maar daarnaast nog circa 40.000 andere fossielen afkomstig uit opgravingen in Indonesië. Direct na de onafhankelijkheid van Indonesië vraagt de nieuwe republiek al om teruggave. Dat verzoek wordt jarenlang genegeerd. In juli 2022 dient de Indonesische regering een nieuw verzoek in tot terugkeer van de collectie van Eugène Dubois, inclusief de Javamens.
Een adviescommissie onder leiding van jurist Lilian Gonçalves-Ho Kang You buigt zich sindsdien over de zaak. Op basis van het advies zal de Nederlandse regering uiteindelijk beslissen over een eventuele teruggave.

Andere verhalen

Een thuis voorIndonesischpersoneel in DenHaag

DeIndonesië-weigeraars,dienstplichtigen dieniet willen vechten